هنر درمانی در کودکان
یادداشت اختصاصی شقایق هاشمی شکفته – کارشناس ارشد روانشناسی و هنر درمانگر
دغدغه مشترک کنش گران سلامت اجتماعی و هنرمندان برخورداری از نسل و کودکانی سالم است.
داشتن کودکان سالم از نظر جسمی و روحی دغدغه ی والدین و کسانی است که چشم اندازی روشن به آینده دارند. کودکان سالم و شاد آینده ای زیباتر برای ما خواهند ساخت.
هنر نقش مهمی در شخصیت کودکان و ظرفیت های روانی و اجتماعی دارد. هنر باعث شکوفایی استعدادها، افزایش توانایی، ارتقای سطح علمی و آموزشی در کودکان می‌شود.
هنردرمانی کودکان به سه ضلع مثلث کودک- محیط – درمانگر توجه ویژه ای دارد.
یکی از نکات مهم، ایجاد اعتماد در کودک است. برقراری ارتباط خوب با کودک و صبوری و تعهد شانس موفقیت را بیشتر خواهد کرد.
نکته مهم دیگر این است که ناظر بر آثار و فعالیت هنری کودک باشیم، بدون اینکه در کار او دخالت کنیم و یا روش درست انجام کار را به او بیاموزیم.
ذات هنر رهایی است و کودکان نیز بطور طبیعی خلاق هستند و همین امر باعث می‌شود کودکان راحت تر بتوانند با کارهای هنری ارتباط برقرار کنند و حین انجام کار هنری گذر زمان را حس نکنند. هنر بعنوان یک وسیله آموزشی غیرمستقیم علاوه بر مفرح و لذت بخش بودن باعث تقویت خلاقیت و توسعه توانایی های اجتماعی در کودکان می‌شود.
با افزایش سن و آموزش اشتباه و پررنگ شدن منطق و اصول، خلاقیت از افراد گرفته می‌شود و همین امر باعث بروز مشکلاتی می‌شود.
جنبه غیرکلامی موجود در هنردرمانی یک موقعیت مهم و منحصر به فرد است. کودکان در هر سنی چه عادی و چه با نیازهای ویژه احتمالاً مهارت های زبانی لازم برای بیان خود را ندارند.
روش پرسش و پاسخ برای کودکان دلهره آور است و حتی شاهد این مورد هستیم که کودکان قادر به بیان صحیح حالات خود و انتقال مفاهیم نیستند. کودکان ناسازگار علاقه ای به شنیدن ندارند و این جادوی هنر است که نیاز به حرف زدن ندارد. توجه به مقوله هنر و استفاده از شاخه های هنری می‌تواند تحول عظیمی در اتاق درمان کودکان ایجاد کند بالطبع کودکان امدادخواه و توانیاب با نیازهای ویژه هم بخوبی از این ویژگی هنردرمانی بهره مند خواهند بود.
برای استفاده از هنردرمانی، کودکان نباید حتماً استعداد هنری زیادی داشته باشند و والدین باید به این نکته توجه کنند که هدف از هنردرمانی خلق یک اثر هنری ویژه نیست و ماحصل کار نباید بدون ایراد باشد. در هنردرمانی کودک به درون خود سفر می‌کند کودکان باید آزاد باشند تا شاخه های مختلف هنری مثل موسیقی، نقاشی، کاردستی، نمایش، سفال، قصه گویی، آشپزی و … را تجربه کنند.
این امر باعث فرصت بیان و تخلیه هیجانات سرکوب شده در کودکان می‌شود.
هنردرمانی به دو صورت گروهی و انفرادی اجرا می‌شود. وقتی کودکان با هم کار می‌کنند روحیه همکاری در آنها به وجود می آید. تجربه موقعیت های مختلف باعث می‌شود تأثیر رفتارشان بر دیگران را شاهد باشند و مسئولیت کارهایشان را راحت تر پذیرا باشند. همچنین احساس متعلق بودن به گروه و خواستنی بودن تجربه لذت بخشی است که در افزایش اعتماد به نفس کودکان نقش مهمی دارد. پرواضح است که این امر در بلوغ اجتماعی بچه ها تا چه اندازه اهمیت دارد.
هنرهای تخیلی و خلاقانه کمک می‌کند تا کودک خود را کشف کند و حواس خود را درگیر کند. بیان احساس در قالب یک شعر، آهنگ، نقاشی و … به عنوان یک فعالیت لذت بخش فضای امنی ایجاد می‌کند تا کودک بتواند احساسات منفی خود را بیان کند و مشکلات او سریع تر بهبود یابد و روند رشد طبیعی خود را طی کند.
اغلب افراد هنردرمانی را با بازی درمانی اشتباه میگیرند. هنردرمانی کودکان را به خلق اثر هنری قابل لمس تشویق می‌کند. هنردرمانی از رویکردهای مبتنی بر هنر برای افزایش توانایی در برقراری ارتباط اجتماعی کودکان کم سن و سال و البته از طریق انجام کارهای خلاقانه استفاده می‌کند. هنر بر خلق و خو، رفتار و شناخت تأثیر مثبت می گذارد.
فرآیند خلاق تولید اثر هنری باعث می‌شود کودک شروع به بیان خویشتن و ابراز خود بصورت هنرمندانه کند و از این طریق استرس هایش کاسته شود و بالطبع باعث افزایش عزت نفس در کودک می‌شود.
مددکار اجتماعی، روانشناس کودک و مربیان آشنا به فنون و دانش هنردرمانی به کودکان کمک می‌کنند تا بتواند بصورت دیداری تجربه ها، احساسات و تخیلات اش را بیان و ثبت کند.
نکته قابل تامل برای هنردرمانگرها توجه به تفاوت‌های فردی در کودکان است. هر کودک شخصیت منحصر به فرد خودش را دارد و به هیچ وجه نمیتوان از یک پروتکل و تکنیک درمانی برای همه ی کودکان استفاده کرد.
هنر درمانی فواید و مزایای زیادی برای کودکان دارد که به اختصار مواردی را ذکر می‌کنیم تا دلیل اهمیت هنر و درمان‌های هنری روشن‌تر شود:
- برای کودکانی که قادر به بیان افکار- احساس و عواطف خود نیستند یک ابزار ارتباطی خاص و مفید به حساب می آید. بعبارتی گفتن بدون حرف زدن محسوب می‌شود.
- هنر درمانی باعث درک بهتر کودکان از احساساتشان می‌شود و همین امر منجر به توسعه بهتر عواطف می‌شود
- .توصیف احساسات مثل عصبانیت، ناراحتی، غم …. برای کودکان با کلمات آسان نیست. ممکن است کودک نسبت به صحبت کردن درباره موضوعاتی خاص حالت تدافعی بگیرند مخصوصا در موقعیت های بالینی. اما خلق آثار هنری به آنها کمک می‌کند تا مسایل دشوار را در شرایطی غیر تهدید آمیز بیان کنند. برای کودکان آزار دیده که نمیتوانند شرح واقعه دهند بهترین راه برای بیان رنج شان محسوب می‌شود و این مساله باعث می‌شود تا بهتر درک شوند.
- ایجاد مهارتهای اجتماعی در کودکی اهمیت فراوان دارد. هنر درمانی شرایطی را برای کودکان فراهم می‌کند تا بتوانند بدون ترس از قضاوت شدن از طرف همسالان – والدین و حتی درمانگران، مهارتهای اجتماعی خود را پرورش دهند.
- تجربه کردن هر شاخه هنری و آشنایی با آن باعث می‌شود کودک یاد بگیرد که با کمک این ابزار می‌تواند مفاهیم مورد نظر خود را انتقال دهد. ترکیب حواس و تفکر منجر به رشد شناختی و درک تفاوت بین خیال و واقعیت می‌شود .
- هنر درمانی باعث رشد مهارتهای حرکتی- هماهنگی دست و چشم – رشد عضلات می‌شود. هرچه فعالیت هنری عملی تر باشد باعث می‌شود کودکان بتوانند بهتر ذهن و بدن خود را هماهنگ کنند. رشد کودکان را می‌توان مانیتور کرد. از نحوه توسعه عواطف- رشد شناختی و حسی – ادراک- افکار و مسیر رشدی که طی می‌کنند را می‌توان مورد بررسی قرار داد.
- هنردرمانی با تمام زیر شاخه های موجود کودکان را تشویق به قصه گویی و توضیح دادن می‌کند. با توضیح دادن در مورد نقاشی – کاردستی- نمایش- موسیقی- شعر …. فرصتی برای بیان خودشان پیدا می‌کنند. این اتفاق باعث تقویت قوه تخیل و بیان هیجانات در کودکان می‌شود.
- در بهبود خلق و خوی کودکان و آرامش جسم و ذهن شان تاثیرات مثبتی دارد. باعث افزایش توان سازش یافتگی، ترک وسواس ها، بهبود حافظه، استقلال و جذب همسالان می‌شود.
- هنردرمانی به دلیل ایجاد مهارت باعث افزایش خلاقیت،حل تعارضات به روش خلاقانه، برخورد بهتر با موقعیت های منفی و ناتوانی و آسیب می‌شود که همه ی اینها را می‌توان در داشتن فرزندانی تاب آور خلاصه کرد. فرزندانی که اعتماد به نفس بالاتری دارند و راه و روش برخورد با ناهمواری ها را بلدند.اگر همه ما از دوران کودکی با هنر آشنا می شدیم و راه و روش درستی برای خلق آثار هنری میپیمودیم بی شک امروز در درونمان آرامش بیشتری داشتیم و با فراز و نشیب روزگار تاب آورانه تر برخورد می کردیم .
